هاوپۆلی بابه‌ت

هەرکام لە بەرگە A4ـەکان لە ناوەڕاستەوە قەد بکەنەوە. دواتر لە پاڵ یەکیان بنێنەوە تاکوو وەک دەفتەرێکی بچووکی لێ بێ. 

ئەم وتارە بە شوێن دۆخ یان چۆنییەتی دەرکەوتنی چەمکی «منداڵ» و «منداڵی» لەناو دەقی نووسراوەیی و زارەکی کوردیدا دەگەڕێت. کاتێک باسی منداڵ و منداڵی دەکرێت، بابەتەکە لە دوو ڕوانگەوە دەکەوێتە بەر سەرنج؛ یەکەم، منداڵ وەک دیاردەیەکی بایەلۆژیی کە هەر لە سەرەتای ژینی مرۆڤەوە هەبووە و بە ڕەوتێکی گەشەی جەستەییدا تێپەڕیوە. 

ئەدەبیاتی منداڵان یەکێک لە ئامرازە گرینگەکانی گەشەکردنی دەروونی، زمانەوانی و سۆزداریی منداڵان، لە سەرەتای تەمەنیاندایە. چەندین لێکۆڵینەوە لە دەروونناسیی گەشەکردن و پەروەردەدا دەریانخستووە کە بەرکەوتنی سەرەتایی منداڵ بە چیرۆک و گێڕانەوەکان کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ئەرکی ناسێنەرانە، زمان، داهێنان و لێهاتووییە کۆمەڵایەتییەکانی هەیە.

لە ئەدەبی کوردیدا، دەستەواژەی پەیڤکاتۆر کە لەلایەن ڕەئووف جیهانییەوە پێشنیار کراوە، توانیویەتی چوارچێوەیەکی چەمکی بۆ هاتنە ناوەوەی ئەم ژانرە بۆ ناو کەشی فەرهەنگیی کوردی بخولقێنێت. هەرچەندە تاکوو ئەمڕۆ پەیڤکاتۆر ئەزموونێکی سەربەخۆی لەنێو ئەدەبی کوردیی منداڵاندا نەبووە و زیاتر بینەر و خوێنەری دەقگەلێکی گەورەساڵانەین، هاوکات دەتوانێت دەرفەتێک بێت بۆ ئەوەی کە پەیڤکاتۆریش بێتە نێو دنیای منداڵانەوە.  

ئەم هەڵبژاردنە، تەنیا ڕووداوێکی هونەری نییە؛ بەڵکوو هەنگاوێکی هێمایین و گرینگە لەمەڕ پەیوەندیی نێوان هونەرمەندان، توێژەران و چالاکانی ئەدەبی منداڵان لە کوردستان و جیهاندا. پەیوەندییەک لە نێوان ئەندێشە و جوانیدا، لە نێوان ڕوانگەیەکی جیهانی و دەنگێکی ناوخۆیی.  ئەمە، ئەو ئەرکەیە کە ئەدەبی منداڵ دەبێت پێیەوە پابەند بێت: تێپەڕاندنی سنوورەکان بۆتێگەیشتنی باشتری منداڵی، وەک جیهانێکی هاوبەش.

زارۆکێ کورمانجی یێ ئیرۆیین هه‌ق دکه‌ کو خوه‌ د نه‌ینکا چیرۆکه‌کێ ده‌ ببینه‌ کو ب زمانێ مالێ، ب زمانێ دایکا وی تێ ڤه‌گۆتن.

ئەگەر مامۆستاکان و ماستەرەکان و دوکتۆرانمان و هەروەها وەزارەتی پەروەردە، بەپێی ئەم فۆرمۆلە سادەیە ناوی قوتابخانەکان و شوێنەکان دابڕێژنەوە، گەورەترین کێشەی تایپۆلۆجیمان چارەسەر دەبێت:

ئەدەبی منداڵان ئیتر بوارێکی پەراوێزخراو نییە؛ بەڵکوو بەشێکی زیندوو، فرەچین و له گۆڕانکاریی  سیستەمی فەرهەنگی کۆمەڵگا هاوچەرخەکانە. لەم ڕووەوە، ڕەخنەی ئەدەبی منداڵانیش لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بە جۆرێک گۆڕانکاری بە سەردا هاتووە کە چی‌تر ناکرێ تەنها بە خوێندنەوە کلاسیکییەکان سنووردار بکرێت. ئەمڕۆکە، ئەم ڕەخنەیە بە کەڵکوەرگرتن لە تیۆرییە فرەپسپۆرییەکان، ڕوانگەیەکی تێکەڵاوتر لە منداڵان، زمان، ناسنامە، دەسەڵات و نوێنەرایەتی دەگرێتەبەر و هەوڵ دەدات جیهانی منداڵان نەک تەنیا وەک بابەتێک، بەڵکوو وەک مەیدانێکی کردەوەیی گوتاری لێک بداتەوە.

منداڵان بە چیرۆکەوە لە جیهان تێ‌دەگەن. پێش لەوەی کە فێری خوێندنەوە بن، گوێ دەگرن. پیش ئەوەی کە بنووسن، بیر دەکەنەوە و خەیاڵ دەکەن.

 ئەدەبی منداڵ لە چەند دەیەی ڕابردوودا کۆمەڵێک گۆڕانکاریی بنەڕەتیی تەجروبە کردوە؛ بەتایبەت بە هاتنەئارای ڕوانگە و تیۆریگەلێکی نێوان‌بەشیی وەکوو ڕەخنەی ژینگەیی (Critical Ecocriticism) و لێکۆڵینەوە نوێیەکانی ئەدەبی منداڵ ( New Childhood Studies ) چووەتە نێو قۆناغێک لە پێناسەکردنەوەی دووبارەی تیۆری و کارکردییەوە. لەم بەستێنەدا، ئەدەبی ژینگەیی منداڵ چیدی تەنیا وەک ئامرازێکی فێرکارییانەی ڕاستەوخۆ نابینرێت، بەڵکوو بەستێنێکە بۆ تەجروبە، دۆزینەوە و بەشداریی منداڵ لە خولقاندنی مانای ژینگەناسانەدا. بەپێی ئەم ڕوانینە، هەر دەقێک کە ئیدیعای "ئەدەبی ژینگەیی منداڵ" بکات، دەبێت بتوانێت هەم لە ڕووی جوانیناسی و هەم لە ڕووی ژینگەیی و پەروەردەی ژینگەییانەوە هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت. بەپێی ئەم ڕوانینە، خوێندنەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر بەرهەمی منداڵان، تەنیا لە ڕووی ناوەڕۆکەوە باسی لێ ناکرێت، بەڵکوو دەبێت ئەم دەقانە لە کۆمەڵێک ڕوانگەوە وەکوو پێگەی منداڵ، مەنتیقی گێڕانەوەیی، فرەچەشنیی ژینگەیی، نواندنەوەی بووم‌پێک و لێهاتوویی ئەو دەقە بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی ئەخلاقی- جوانیناسانە لەگەڵ ژینگەی جیهانیدا، هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت. 

سڵاو هاوڕێیانی هونەرمەند! ئەوڕۆ دەمانهەوێ قاپێکی وێنەی سێ‌لایی زۆر جوان و تایبەت ساز بکەین کە دەتوانێ وەک دیارییەکی لە ڕادەبەدەری بێ.

ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی " پاراستنی منداڵان" لە ساڵی ١٩١٩ی زایینیدا، وەکوو یەکێک لە بەناوبانگترین ڕێکخراوە جیهانییەکان لە بواری پاڵپشتی لە منداڵان، بەتایبەت ئەو منداڵانەی کە لە هەلومەرجی شەڕ، قەیران و هەژاریدا تووشی خەسار بوون، چالاکی دەکات. ئەم ڕێکخراوەیە هەوڵ دەدات ماف، تەندروستیی دەروونی و فێرکاریی منداڵان لە سەرانسەری جیهاندا دەستەبەر بکات.