وێژەی منداڵان تەنێ کۆمەڵێک دەقی چیرۆک‌تەوەری سادە، بە مەبەستی خۆمژووڵکردن نییە، بەڵکوو ئامرازێکی بنەڕەتیشە بۆ گەشەپێدانی هۆشەکی، پەرەپێدانی داهێنەرانە و ئاسانکاریی لە ڕەوتی بە جڤاکیبوونی منداڵاندا. بیردۆزگەلێک وەک؛ ژان پیاژە، لیڤ ڤیگۆتسکی و جێرۆم بروونێر جەختیان لەسەر ئەوە کردۆتەوە کە گێڕانەوەی منداڵ‌تەوەر پێویستە هاوتەریب لەگەڵ توانا هۆشەکی و زمانییەکانی منداڵاندا دابڕێژرێت، بەلەونێک کە دەرفەتی بەشداریکردنی زەینی، گەشەکردنی خەیاڵ و چونیەک‌باوەڕی بۆ ئەو منداڵە بەدی بهێنێت. هەموو هەوڵی نووسەر، لە چیرۆکی لاڤی و پیکێسڵدا، بەو مەبەستەیە کە چیرۆکەکەی هەم لە ژانری زانستی‌ـ‌‌خەیاڵیدا جێ بکاتەوە و، هەمیش چەمکی پەرەپێدانی تەکنەلۆژی و ژیریی دەستکرد و پەیوەندییان دەگەڵ ئافرێنەریی زەینی منداڵاندا شەنوکەو بکات. بەڵام ئەم بەرهەمە جیا لەوەی کە لە بنەما بنەڕەتییەکانی گێڕانەوەناسی و دەروونناسیی گەشەدا، دووری گرتووە، لە ئاستە جیاجیاکانی زمانی، تەکووزیی گێڕانەوەیی، کەسێتی‌پەروەراندن و، گواستنەوەی پەیامیشدا تووشی کەموکووڕیگەلێکی بنەڕەتی بووە. لەم یادداشتەدا، بەکەڵک‌وەرگرتن لە نموونەگەلی زانستی و بۆچوونە متمانەپێکراوەکان، شیکاریی بۆ خاڵە هەرە لاوازەکانی ئەم چیرۆکە دەکەین.
ئەو کاتەی خەیاڵ لە چوارچێوە دەردەچێت
خوێندنەوەیەک بۆ چیرۆکی لاوی و پیکسێڵ، بەرهەمی پەیام ئیبراهیم
یادداشت: ئارش مێهرەبان
وەرگێڕ: کیمیا بایەزیدی
هەڵەگر: ئەمیر تازیک
دیزاین: سارا ڕەسووڵی
وێژەی منداڵان، تەنێ کۆمەڵێک دەقی چیرۆک‌تەوەری سادە، بە مەبەستی خۆمژووڵکردن نییە، بەڵکوو ئامرازێکی بنەڕەتیشە بۆ گەشەپێدانی هۆشەکی، پەرەپێدانی داهێنەرانە و ئاسانکاریی لە ڕەوتی بە جڤاکیبوونی منداڵاندا. بیردۆزگەلێک وەک؛ ژان پیاژە، لیڤ ڤیگۆتسکی و جێرۆم بروونێر جەختیان لەسەر ئەوە کردۆتەوە کە گێڕانەوەی منداڵ‌تەوەر پێویستە هاوتەریب لەگەڵ توانا هۆشەکی و زمانییەکانی منداڵاندا دابڕێژرێت، بەلەونێک کە دەرفەتی بەشداریکردنی زەینی، گەشەکردنی خەیاڵ و چونیەک‌باوەڕی بۆ ئەو منداڵە بەدی بهێنێت. هەموو هەوڵی نووسەر، لە چیرۆکی لاوی و پیکێسڵدا، بەو مەبەستەیە کە چیرۆکەکەی هەم لە ژانری زانستی- خەیاڵیدا جێ بکاتەوە و، هەمیش چەمکی پەرەپێدانی تەکنەلۆژی و ژیریی دەستکرد و پەیوەندییان دەگەڵ ئافرێنەریی زەینی منداڵاندا شەنوکەو بکات. بەڵام ئەم بەرهەمە جیا لەوەی کە لە بنەما بنەڕەتییەکانی گێڕانەوەناسی و دەروونناسیی گەشەدا، دووری گرتووە، لە ئاستە جیاجیاکانی زمانی، تەکووزیی گێڕانەوەیی، کەسێتی‌پەروەراندن و، گواستنەوەی پەیامیشدا تووشی کەموکووڕیگەلێکی بنەڕەتی بووە. لەم یادداشتەدا، بەکەڵک‌وەرگرتن لە نموونەگەلی زانستی و بۆچوونە متمانەپێکراوەکان، شیکاریی بۆ خاڵە هەرە لاوازەکانی ئەم چیرۆکە دەکەین.
۱ـ یەکنەگرتنەوەی زمان لەگەڵ توانا هۆشەکییەکانی منداڵاندا
یەکێک لە کەموکووڕییە سەرەکییەکانی ئەم چیرۆکە، یەکنەگرتنەوەی ئاستە زمانیەکەی لەگەڵ قۆناغەکانی گەشەکردنی هۆشەکی منداڵاندایە. بەپێی بیردۆزی پیاژە، منداڵان لە تەمەنەکانی نێوان حەوت بۆ دوانزە ساڵی لە دۆخی کرداری بەرهەستیدان و، بۆ تێگەیشتنی چەمکەکان، پێویستیان بە ئەزموونگەلی بەرهەست و زمانێکی سادەیە. بەڵام نووسەر لە چیرۆکی لاوی و پیکسێڵدا، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەم بەرتەنگیانە، لە وشەگەلی ئاڵۆز و دەرهەستانە کەڵکی وەرگرتووە، کە تێگەیین لێیان بۆ ئەو تەمەنەی منداڵان ئاستەم و دژوارە. بە گوێرەی بیردۆزیی باری هۆشەکی جان سوێللێر؛ کاتێک کە بارستایی زانیارییگەلی پێدراو زێدەتر بێت لە هێزی لێکدانەوەی مێشکی منداڵەکە، ئەوا نەک ئاست و هێزی فێربوونی ئەو منداڵە دادەبەزێت، بەڵکوو زۆریی ئەو بارستاییە دەبێتە ڕێگرێک لەبەردەم تێگەیشتنی دروست لە چیرۆکەکەش. لەم چیرۆکەدا بەهۆی کەڵک‌وەرنەگرتن لە خوازەگەلی گونجاو و ساکارنەکردنەوەی زانیارییە زانستیەکان، بەردەنگ بەدروستی و بەباشی ناتوانێت لەگەڵ دەقەکەدا پەیوەندی چێ بکاتن.
۲ـ لاوازیی لە پێکهاتەی گێڕانەوە و تەکووزیی تانوپۆی چیرۆکەکەدا
بە گوێرەی نموونەی پێکهاتەیی ژێرار ژێنێت، گێڕانەوەی پێوەرمەند بریتییە لەو گێڕانەوەیە کە خودان: تانوپۆ، کەسێتی‌پەروەراندن، ململانێ، تەشق، گرێ‌کردنەوە بێت. بەڵام چیرۆکی لاوی و پیکسێڵ بەدەست لاوازی لە تەکووزیی گێڕانەوەیی و ناهاوسەنگی لە کێشی (ڕیتم) گێڕانەوەدا دەناڵێنێت. چیرۆکەکە جیا لەوەی کە خودان ئامادەکاریی گونجاو نییە؛ هیچ خاڵێکی وەرچەرخانی دیاریش لە گەشەی کەسایەتیەکاندا بەدی ناکرێت. ڕووداوەکان بەبێ تەنگژە یاخود بەربەستێکی ژیربێژانە بەپەلە چارەسەر دەبن (وەک: چارەسەربوونی کێشەی سیستەمی قوتابخانەکە)، بەداخەوە ئەمەش وای کردووە کە هەڵپەسێراوی لە چیرۆکەکەدا بەدی نەکرێت و، خوێنەر هەست بە لێکگیرانی زەینی لەگەڵ چیرۆکەکەدا نەکات. نەبوونی پاڵنەری بەهێز بۆ کەسایەتییەکان بۆتە هۆی ئەوەی کە تانوپۆی چیرۆکەکە لە ئاژۆکی گێڕانەوەیی بێبەری ببێت. لە چیرۆکێکی پێوەرمەنددا، کەسایەتییەکان پێویستە لە ڕێگەی هەوڵدان و ئالنگارییە ڕاستەقینەوەکانەوە بە ئامانجەکانی خۆیان بگەن، بەڵام لەمێدا، کێشەکان بە شێوازێکی دەستکردی و کتوپڕیانە چارەسەر دەبن.
۳ـ کەسێتی‌پەروەراندنی نامرۆڤی و دروست‌نەبوونی چونیەک‌باوەڕی
بە گوێرەی بیردۆزیی " کارلێکی کۆمەڵایەتی لە گەشەکردنی هۆشەکی"ـی ڤیگۆتسکیدا؛ منداڵان لە ڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ کەسایەتییە چیرۆکییەکان، لێهاتوویییە فیکری و هەستەکییەکانی خۆیان پەرە پێ دەدەن. بەڵام لەم چیرۆکەکەدا، کەسایەتییەکان لەو قووڵایی و پڕپێچ‌ـ‌و‌ـ‌پەناییەی کە دەبێتە هۆی دروستبوونی ئەو پەیوەندییە بێبەرین. لاوی لە سەرەتاوە هەتا کۆتایی چیرۆکەکە، کەسایەتییەکی " تەواو و نەگۆڕ" دەمێنێتەوە. ئەو جیا لەوەی کە تووشی شکست و ململانێی دەروونی نابێت، بەڵکوو پاڵنەری سەرەکی ئەنجامدانی کارەکانیشی دیار و مەعلووم نییە. بە گوێرەی بیردۆزیی بروونێر؛ پێویستە کەسایەتییە چیرۆکییەکان، خاوەنی تایبەتمەندی ئینسانی و خاڵی لاواز بن هەتاکوو خوێنەر بتوانێت لەگەڵیاندا چونیەک‌باوڕەری بکات. پیکسێڵ تەنها ئامرازێکی میکانیکییە و تایبەتمەندی کەسایەتییەکی سەربەخۆی تێدا بەدی ناکرێت. لە کاتێکدا لە چیرۆکە زانستی‌ـ‌خەیاڵییە سەرکەوتووەکانی وەک "واڵ ئێ" یان "بیگ هیرو"دا، ڕۆبۆتەکان کەسایەتی‌گەلێکن کە خاوەنی هەست و تەنگژەگەلی کەسی و گوورانی پلەیین. بەکورتی پیکسێڵ لەم چیرۆکەدا، خاوەنی هیچ جۆرە قووڵایییەکی دیار و بەرچاو نییە.
٤ـ وتووێژگەلی میکانیکی و دروست‌نەکردنی هاوپەیوەندییەکی سروشتیانە
بە گوێرەی بنەماکانی شیکاریی گوتاری منداڵان، وتووێژەکان لە چیرۆکە منداڵانەکاندا پێویستە چالاک، سروشتی و ڕەنگدەرەوەی هەستەکانی کەسایەتییەکان بن. بەڵام لە لاوی و پیکسێڵدا، وتووێژەکان تەنێ ڕۆڵی گوێزەرەوەی زانیارییەکان دەگێڕن و لە سەرنجڕاکێشی هەستەکیانە بێبەرین. وتووێژی نێوان کەسایەتییەکان زیاتر وەکوو دەقگەلی فێرکاریی میکانیکین هەتا وتووێژگەلێکی ڕاستەقینە. ڕستەگەلی کڵێشەیی و بێبەری لە کارتێگەریی هەستەکیانە بووەتە هۆی ئەوەی کە خوێنەر نەتوانێت لە کەسایەتییەکان نزیک بێتەوە.
٥ـ پەیامی ڕووکەش و کڵێشەییانە
بە گوێرەی بیردۆزیی فێرکاریی پێکهاتەخوازانەی پیاژە، بۆ ئەوەی پەیامێک لە مێشکی منداڵدا بمێنێتەوە، پێویستە لە ڕێگەی ئەزموونی ناڕاستەوخۆ و دەرگیریی هۆشەکییەوە بگوازرێتەوە، نەک بەو شێوە باوەی کە بریتییە لە دەڕبڕینی ڕاستەوخۆ. بەڵام لەم چیرۆکەدا، پەیامی چیرۆکەکە بە شێوەیەکی کڵێشەییانە و بەبێ هیچ لێکدانەوەیەکی هوور و کوور پێشکەش کراوە. منداڵ نە دەگەڵ تەنگژەگەلی ڕاستەقینەی زانستیدا ڕووبەڕوو دەبێتەوە و نە لە پێڤاژۆی دەرخستنی/ دۆزینەوەی زانستدا بەشداری دەکات. بەهاکانی وەک خەیاڵ، هاوڕێیەتی و فێربوونی زانست بە شێوازی ڕێکاری باس کراون، نەک وەکوو بەشێک لە گەشەکردنی سروشتی کەسایەتییەکان. هەڵسەنگاندنی زانستیی چیرۆکی لاوی و پیکسێڵ پیشان دەدات کە ئەم بەرهەمە بەهۆی ناتەکووزی زمانی، لاوازیی تانوپۆ، کەسێتی‌پەروەراندنی میکانیکی، وتووێژگەلی بێزارکەر و پەیامی ڕووکەشیانەوە نەک کاریگەرییەکی لە گەشەی هۆشەکی و خەیاڵی منداڵاندا نییە، بەڵکوو لە پێوەرمەندییەکانی گێڕانەوەناسی و دەرووناسی گەشەیش دوور کەوتۆتەوە.
بۆ باشکردنی ئەم چیرۆکە پێویستە ئەم خاڵانەی خوارەوە جێبەجێ بکرێن:
۱ـ ساکارکردنەوە زمانکەی و گونجاندنی لەگەڵ ئاستی تێگەیشتنی منداڵاندا بەپێی بنەما هۆشەکییەکان.
۲ـ زیادکردنی ململانێ گێڕانەوەییەکان و ئالنگارییە ژیربێژییەکانی کەسایەتییەکانی نێو چیرۆکەکە بە مەبەستی بەهێزکردنی هەڵپەسێراوی و بالکێشی چیرۆکەکە.
۳ـ کەسێتی‌پەروەراندنی هوور و کوورتر لە ڕێگەی دروستکردنی پاڵنەرگەلی ڕاستەقینە و چارەسەرکردنی لاوازی ڕۆڵی کەسایەتییەکان.
٤ـ پێشکەشکردنی پەیامی چیرۆکی لە ڕێگەی ئەزموونگەلی ناڕاستەوخۆ لەجێی دەربڕینی فەرمانی و کڵێشەیی.
بێگومان، ئەم چیرۆکە، بەبێ جێبەجێکردنی ئەم خاڵانەی ژوورەوە، لە بەهای گێڕانەوەیی و فێرکاری کاریگەر بۆ منداڵان بێبەری و ڤالا دەبێت.
سەرچاوەکان لە ئەرشیڤی ماڵپەڕی چراوۆکدا پارێزراون.
